5.1 Dag 4, 13.5.40

Het is maandag 13 mei, Tweede Pinksterdag. Vandaag valt de beslissing of het X.AK alsnog lukt de Grebbelinie te doorbreken en naar Utrecht op te rukken. De Korpsstaf gelooft steeds minder in de kansen bij 207.ID. Die aanval is misschien wel definitief vastgelopen. Meer wordt verwacht van de tweede kaart, een doorbraak van 227.ID bij Scherpenzeel. Drie regimenten infanterie, met vuursteun van zes afdelingen artillerie. Samen 76 vuurmonden, in de middag nog (tijdelijk) aangevuld met de Mörser afdeling die bij Bennekom in stelling staat.

Hiermee lijken 207.ID en SSDF veroordeeld tot een bijrol. Eerste doel van de versterkte divisie blijft wel, door te breken op de Grebbeberg en naar Rhenen op te rukken. Hiervoor worden verse krachten in de strijd geworpen, de bataljons I. en II./IR 322. 

SSDF wordt uit de spits van de aanval gehaald en krijgt, tot de komst van nieuwe reserves, opruimwerk te doen. Noord van de hoofdstoot, in het gebied vanaf de Grift tot aan Achterberg. Die taak gaat waarschijnlijk toch weer minstens voor een deel naar III./SSDF. Dat was in elk geval het beeld dat de Lagenkarte van X.AK voor de situatie rond de middag geeft:

Bron: Bundesarchiv-Militärchiv, Signatur RH 24-10/48K

Als de doorbraak bij Rhenen niet meteen lukt, moet SSDF indraaien om de verdediging aan de spoorlijn met een aanval in de rug tot instorten te brengen. Meer artillerie kan hiervoor niet worden aangetrokken. Het Korps heeft geen reserves beschikbaar, verplaatsing over de ene weg bij Wageningen zal bovendien moeilijk zijn. Daarom wordt ondersteuning door de Kampfgruppe Putzier aangevraagd. In de loop van de dag wordt die toegezegd. De luchtsteun, met name van Stukas, heeft de krijgskansen in deze sector doen kantelen.

Vanaf de ochtend was op verschillende plaatsen al hard gevochten. Een nederlandse tegenaanval met vier bataljons, bijeengeschraapt uit de divisiereserve, viel uiteen in een ontmoetingsgevecht met de oprukkende SS-eenheden. Ze ontvingen zwaar tegenvuur en werden niet gesteund door de eigen artillerie. Vooral na het verschijnen van de vliegtuigen van Kampfgruppe Putzier vroeg in de middag verbrokkelde de aanval. Die ging over in een chaotische vlucht richting Elst waarbij sommige andere eenheden werden meegetrokken.

IR 322 vorderde moeizaam. Tegen de middag werd de stoplijn doorbroken pal zuid van de straatweg. Hierna moest ook hier stelling voor stelling worden opgeruimd. Eerste taak was verband opnemen met het geïsoleerde groepje van Wäckerle. De groep werd bereikt en ontzet, Wäckerle (tweemaal gewond) afgevoerd naar een verbandplaats.

De SS-groepen (III./SSDF sinds de ochtend geleid door Hstuf Otto Kumm) boekten meer en sneller voortgang in het gebied noord van de Grebbeberg. Rond de middag werd Achterberg bereikt. Daar en toen werd besloten te wachten op het bijtrekken van de bataljons van IR 322 op de Grebbeberg. SSDF wilde niet verder oprukken met een onbeschermde linkerflank. Het effect van de aanval met de vliegtuigen van Kampfgruppe Putzier werd afgewacht. Ongetwijfeld was men wel toe aan een wat langere rustpauze. Ook aan deze kant was de vermoeidheid groot.

Lokaal werd nog uren lang fel verzet geboden. Vooral rond de posten bezet door Majoor Landzaat (Cdt I-8 RI, Kolonel Van Loon (Cdt 8 RI), Kolonel Hennink (Cdt IV Div), en door de groep van Kapitein Gelderman bij het viaduct. Die gevechten zijn op andere plaatsen uitgebreid beschreven en geanalyseerd.

Laat in de avond werd mede hierdoor aan 207.ID en SSDF pas duidelijk dat rond de Grebbeberg al verschillende stellingen waren ontruimd. Grote hoeveelheden troepen vloeiden (voor een deel met achterlating van wapens, uitrustingsstukken, en ander materiaal) terug langs de hoofdwegen naar Elst en Doorn. Die beweging werd met enige moeite in vaste banen geleid en geformaliseerd tot een terugtocht op de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Een doorbraak in het vak van 207.ID was uiteindelijk deze dag toch nog een feit. Rond 20.30 uur gaf de divisie het bevel uit om tot onmiddellijke vervolging en gevangenname van de terugtrekkende vijandelijke eenheden over te gaan, "onder uitputting van alle reserves aan kracht".